Onderzoeksethiek

Aanvragers moeten in het kader van hun projectvoorstel naar waarheid een vragenlijst over de ethische aspecten invullen in het aanvraagformulier. Dit deel, dat gebaseerd is op de ethische vragenlijst van het Europees kaderprogramma voor onderzoek, bevat een aantal vragen in verband met de ethische aspecten van het voorgestelde onderzoeksonderwerp, de methodologie en de mogelijke resultaten ervan.

Bij een bevestigend antwoord op sommige van de vragen (die welke met een asterisk zijn gemarkeerd) geldt de wettelijke verplichting om de ethische goedkeuring te verkrijgen van de bevoegde ethische commissie alvorens met de betreffende onderzoeksactiviteiten wordt gestart.

Voor andere vragen gelden er institutionele verplichtingen en/of wordt van de aanvragers verwacht na te denken over ethische aspecten die verband kunnen houden met het onderwerp, de aanpak van het onderzoek en/of de gevolgen van het resultaat, en zo nodig passende voorzorgsmaatregelen te nemen.

Raadpleeg de Richtlijnen voor de ethische vragenlijst van het FWO voor hulp en achtergrondinformatie over de ethische vragenlijst.

In dit stadium is geen ethische goedkeuring vereist. Echter, voor projectvoorstellen die tot doel hebben te experimenteren met niet-menselijke primaten moet het ethische beoordelingsprocedure reeds zijn opgestart voor de deadline van de projectaanvraag. Dit dient te worden aangetoond door, ofwel de beschikbare ethische goedkeuring, ofwel de ontvangstbevestiging van het verzoek om ethisch advies door de Ethische Commissie Dierproeven te uploaden in eLoket samen met  het projectvoorstel. Het FWO  dient de ethische goedkeuring ontvangen te hebben op het ogenblik van de rebuttal, of indien geen rebuttal is voorzien is in de procedure van het betrokken subsidiekanaal, ten laatste 1 maand voor de start van de evaluatiepanels. U kan med@fwo.be contacteren voor meer informatie.

De 'peer reviewers' en/of het panel van deskundigen bekijken de ethische vragenlijst en kunnen ethisch advies opleggen en/of bekommernissen, advies, preventieve en/of corrigerende maatregelen formuleren voor specifieke ethische aspecten.

Vanuit een ethisch en volksgezondheidsperspectief, maar ook in het kader van een efficiënt gebruik van onderzoeksmiddelen, is het essentieel dat klinische proeven open en transparant worden uitgevoerd en dat de conclusies ervan tijdig beschikbaar worden gesteld aan de onderzoeksgemeenschap en samenleving. Bovenop het creëren van wetenschappelijke hiaten en het blootstellen van proefpersonen aan onnodige risico's door het onbewust dupliceren van onderzoek, leiden niet-openbaar gemaakte resultaten van klinische onderzoek tot een systematische scheeftrekking van de medische kennisbasis. Tijdschriftpublicaties, die typisch de neiging hebben positieve onderzoeksresultaten te bevoordelen, leiden tot een systematische overschatting van de werkzaamheid van medicijnen, medische hulpmiddelen of klinische interventies en een onderschatting van hun potentiële schade. De combinatie van blinde vlekken in kennis en vertekening in de rapportering omtrent klinische proeven ondergraaft een juiste besluitvorming op het gebied van regelgeving, een evenwichtige beoordeling van gezondheidstechnologie, en de ontwikkeling van robuuste klinische richtlijnen, en doorkruist het de aanbevelingen voor de volksgezondheid en individuele behandelingen. Op deze wijze ondermijnt het uiteindelijk ook het vertrouwen van het publiek in klinisch wetenschappelijk onderzoek.

Om deze redenen vormt de voorafgaandelijke aanmelding van klinische proeven en de publicatie van klinische onderzoeksmethodes en resultaten in openbare databases, bijkomend aan rapportering in (gespecialiseerde) tijdschriften, een universele noodzaak die ook is vastgelegd in de Verklaring van de World Medical Association van Helsinki. Bovendien is dit, althans voor bepaalde types klinische proeven, een wettelijk verplichting in verschillende rechtsgebieden, waaronder de Europese Unie (Europese Verordening nr. 536/2014).

Overeenkomstig deze Europese verordening verplicht het FWO dat gefinancierde klinische proeven worden geregistreerd in een erkende openbare databank voor klinische proeven (vb. https://www.clinicaltrials.gov), vóór de aanvang van de proef. In deze context wordt onder klinische proef of studie verstaan: elk onderzoek dat prospectief menselijke deelnemers of groepen van mensen toewijst aan één of meer gezondheids-gerelateerde interventies om de effecten op gezondheidsparameters te evalueren. Klinische studies omvatten dus experimentele interventies, zoals, maar niet beperkt tot, geneesmiddelen, cellen en andere biologische producten, chirurgische ingrepen, radiologische procedures, apparaten, gedragsbehandelingen, veranderingen in het zorgproces, preventieve zorg, enz. Deze definitie omvat fase I tot fase IV proeven. 

De gegevens in de publieke databank voor klinische studies moeten, indien nodig, worden bijgewerkt in de loop van de studie. Een voldoende gedetailleerd klinisch protocol, statistisch analyseplan en samengevatte onderzoeksresultaten moeten binnen 12 maanden (zes maanden voor pediatrische onderzoeken) na het einde van de data-analyse via hetzelfde register openbaar worden gemaakt.

Daarnaast is het publiceren over de proef in een (gespecialiseerd) tijdschrift een verplicht onderdeel van de projectactiviteiten. Voor klinische proeven vraagt ​​het FWO de naleving van de relevante rapporteringsrichtlijnen die specifiek werden ontwikkeld om het ontwerp, de analyse en de rapportering van experimenten te verbeteren, zodat lezers de robuustheid van de bevindingen kunnen beoordelen en het werk kunnen reproduceren als ze dat zouden willen. Voor gerandomiseerde klinische onderzoeken dienen de CONSORT-richtlijnen gevolgd te worden.

De registratie- en publicatieplicht van het FWO geldt ook voor projecten die voortijdig werden stopgezet of niet tot het gewenste resultaat leidden. Weet dat het bekendmaken van details over een klinische proef in deze openbare trial registers geen nadelige invloed heeft op de mogelijkheden om dezelfde resultaten vervolgens te publiceren in een peer-reviewed tijdschrift. Meer nog, de identificatiecode uit de betrokken klinische databank moet worden overgenomen in alle gespecialiseerde publicaties over de betrokken klinische proef teneinde wetenschappelijke publicatie (met nadere details over onderzoeksmethoden en resultaten) te koppelen aan de registratie in het openbare register van klinische proeven. Gelieve er rekening mee te houden dat het FWO een Open Access publicatiebeleid heeft.

De Europese Verordening nr. 536/2014 is ook van toepassing op klinische proeven die vóór 2014 werden afgerond. Begunstigden van FWO-subsidies moeten dus ook klinische proeven die nog niet geregistreerd werden deponeren en/of ontbrekende gegevens en studieresultaten invullen in een openbaar klinisch register.

Samengevat omvat transparantie rond klinische proeven dus naast de registratie van de proef met toevoeging van protocol- en samengevatte resultaten in een doorzoekbaar openbaar register, ook de publicatie van een klinisch onderzoeksrapport in een gespecialiseerd Open Access-tijdschrift en dit alles ongeacht de uitkomst van de proef. Verslaggeving via het register is aanzienlijk sneller dan de gebruikelijke publicatietijdslijnen in peer-reviewed medische tijdschriften en naleving van deze regels draagt ​​aldus ook bij aan een versnelde medische vooruitgang.

De openheid rond klinische onderzoeksgegevens vormt, indien opportuun, de basis voor het delen van geanonimiseerde gegevens van deelnemers voor verder medisch onderzoek en volksgezondheidsbeleid, in overeenstemming met de FAIR-principes en de vigerende wetgeving (inclusief AVG).

Zodra de eerste patiënt werd gerekruteerd, moet de begunstigde het FWO informeren over de startdatum van de studie en het registratienummer van de klinische proef in de database. De controle op naleving van de FWO regelgeving en deze van Europese Verordening nr. 536/2014 is een intrinsiek onderdeel van de evaluatie van een eindrapport van een FWO-gesubsidieerd project en de conclusies hieruit kunnen door de expertpanels in overweging worden genomen bij de beraadslaging over de toekenning van toekomstige subsidieaanvragen.

Door de voortschrijdende globalisering van onderzoeksactiviteiten neemt het risico toe dat ethisch collaboratief maar gevoelig onderzoek in het buitenland uitgevoerd wordt op een wijze die in Vlaanderen vanuit ethisch oogpunt niet zou worden getolereerd (= ‘ethics dumping’). Maar het eenzijdig opleggen van normen en waarden vanuit een dominant ethisch en/of wettelijk  perspectief is dan weer in tegenspraak met het evenwaardig, respectvol en wederzijds voordelig partnerschap met de lokale wetenschappelijke en maatschappelijke belanghebbenden waarin internationaal onderzoek steeds dient te gebeuren (http://www.globalcodeofconduct.org/).

Een dubbele verificatieprocedure voor ethisch gevoelig onderzoek buiten Europa moet helpen om ‘ethics dumping’ te voorkomen met respect voor variaties in ethische standaarden, regelgeving en menselijke praktijken. Voor EU-landen volstaat een ethische goedkeuring in het land van uitvoering, gezien in de hele EU, de EU-regelgeving rond ethiek de leidraad is voor nationale wetgeving.

1. Er moet ethische goedkeuring worden verkregen in het niet-EU land waar het project zal worden uitgevoerd én, voor klinische proeven en dierproeven, dienen de nodige governance structuren lokaal aanwezig zijn. Ook bij andere types onderzoek met menselijke participanten (bv. gedrags- of sociologisch onderzoek) moet institutionele, regionale of nationale toestemming (al dan niet door een ethische commissie) en/of toestemming op het niveau van de gemeenschap gegeven zijn.
2. Parrallel hiermee moet de verantwoordelijke ethische commissie van de Vlaamse of Europese onderzoeksinstelling beoordelen of het voorgestelde onderzoek strookt met de fundamentele ethische principes (zoals bv. voor menselijke experimenten vervat in de ‘Declaration of Helsinki’) en de geest en principes van de vigerende nationale/Europese regelgeving.

Indien één van de betrokken partijen meent dat er risico bestaat op het opportunistisch verschuiven van ethisch ontoelaatbare, problematische of controversiële praktijken en/of er onvoldoende garantie is dat het onderzoek op een aanvaardbare manier kan worden uitgevoerd, kan het voorgestelde onderzoek niet plaatsvinden met FWO middelen. Het is aangewezen om onderzoek dat omwille van een specifieke reden niet noodzakelijk buiten de EU hoeft te gebeuren, binnen de EU uit te voeren.

Geen enkele onderzoekshandeling waarvoor een ethische goedkeuring in België vereist is, mag worden gesteld voordat zowel in het niet-EU land als binnen de EU toestemming werd verkregen. De verantwoordelijke onderzoeker (coördinator) van het FWO project bezorgt de stavingstukken uit het niet-EU land aan de verantwoordelijke dienst van zijn onthaalinstelling, waar ze ter beschikking van het FWO worden gehouden. Conform de FWO-procedures dienen onderzoekers die testen op niet-menselijke primaten wensen uit te (laten) voeren, reeds in het bezit te zijn van zulke getrapte ethische goedkeuring op het moment dat zij de aanvraag voor beoordeling bij het FWO indienen.

De RE-Place database brengt een schat aan expertise over alternatieve methoden voor dierproeven samen. Het vertegenwoordigt momenteel slechts een fractie van de enorme kennis die in het land beschikbaar is. Daarom roepen we wetenschappers op om hun innovatieve proefdiervrije methoden te delen met de RE-Place database en bij te dragen aan deze waardevolle kennisbron. Lees meer.

• Wet van 11 mei 2003 betreffende het onderzoek op embryo's in vitro
• Wet van 19 december 2008 inzake het verkrijgen en het gebruik van menselijk lichaamsmateriaal met het oog op de geneeskundige toepassing op de mens of het wetenschappelijk onderzoek
• Koninklijk besluit van 28 september 2009 tot vaststelling van de kwaliteits- en veiligheidsnormen voor het doneren, wegnemen, verkrijgen, testen, bewerken, bewaren en distribueren van menselijk lichaamsmateriaal, waaraan de banken voor menselijk lichaamsmateriaal, de intermediaire structuren voor menselijk lichaamsmateriaal en de productie-instellingen moeten voldoen

• Wet van 7 mei 2004 inzake experimenten op de menselijke persoon
• Koninklijk besluit van 30 juni 2004 tot bepaling van uitvoeringsmaatregelen van de wet van 7 mei 2004 inzake experimenten op de menselijke persoon voor wat betreft klinische proeven met geneesmiddelen voor menselijk gebruik
• Koninklijk besluit van 18 mei 2006 tot wijziging van het koninklijk besluit van 30 juni 2004 tot bepaling van uitvoeringsmaatregelen van de wet van 7 mei 2004 inzake experimenten op de menselijke persoon voor wat betreft klinische proeven met geneesmiddelen voor menselijk gebruik
• Koninklijk besluit van 4 april 2014 tot vaststelling van de uitvoeringsmaatregelen van de wet van 7 mei 2004 inzake experimenten op de menselijke persoon, met betrekking tot het ethisch comité
• Verordening (EU) nr. 536/2014 van het Europees Parlement en de Raad van 16 april 2014 betreffende klinische proeven met geneesmiddelen voor menselijk gebruik en tot intrekking van Richtlijn 2001/20/EG

• Wet van 19 december 2008 inzake het verkrijgen en het gebruik van menselijk lichaamsmateriaal met het oog op de geneeskundige toepassing op de mens of het wetenschappelijk onderzoek
• Koninklijk besluit van 28 september 2009 tot vaststelling van de kwaliteits- en veiligheidsnormen voor het doneren, wegnemen, verkrijgen, testen, bewerken, bewaren en distribueren van menselijk lichaamsmateriaal, waaraan de banken voor menselijk lichaamsmateriaal, de intermediaire structuren voor menselijk lichaamsmateriaal en de productie-instellingen moeten voldoen
• Koninklijk besluit betreffende de biobanken van 5 februari 2018

• Wet van 30 juli 2018 betreffende de bescherming van natuurlijke personen met betrekking tot de verwerking van persoonsgegevens
• Verordening (EU) nr. 2016/679 van het Europees Parlement en de Raad van 27 april 2016 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens en tot intrekking van Richtlijn 95/46/EG (algemene verordening gegevensbescherming)

• Wet van 14 augustus 1986 betreffende de bescherming en het welzijn der dieren
• Koninklijk besluit van 30 november 2001 houdende verbod op sommige dierproeven
• Koninklijk besluit van 29 mei 2013 betreffende de bescherming van proefdieren
• Vlaamse Codex Dierenwelzijn

• Verordening (EU) nr. 511/2014 van het Europees Parlement en de Raad van 16 april 2014 betreffende voor gebruikers bestemde nalevingsmaatregelen uit het Protocol van Nagoya inzake toegang tot genetische rijkdommen en de eerlijke en billijke verdeling van voordelen voortvloeiende uit hun gebruik in de Unie
• https://nagoya.vlir.be/
• https://nagoya.vlir.be/laws-regulations-nl/

• Veronderning (EC) 428/2009 van 5  mei 2009 tot instelling van een communautaire regeling voor controle op de uitvoer, de overbrenging, de tussenhandel en de doorvoer van producten voor tweeërlei gebruik

• Controle strategische goederen

• WMA-verklaring van Helsinki - Ethische beginselen voor medisch onderzoek met menselijke proefpersonen
• Richtlijnen van de Internationale Conferentie voor de Harmonisatie van de technische voorschriften voor de registratie van geneesmiddelen voor menselijk gebruik (ICH)
• Gemeenschappelijke Europese financieringsbeginselen voor onderzoek met dieren
• Richtlijnen voor onderzoekers over dual use en misuse van onderzoek (VLIR)

Ook richtlijnen over wetenschappelijke integriteit kunnen relevant zijn voor ethische kwesties. Zie voor meer info:

• FWO - wetenschappelijke integriteit
• European Code of Conduct for Research Integrity (ALLEA).