Skip to content
Login E-loket

Kennisveiligheid

Verantwoorde internationale samenwerking

Internationale onderzoekssamenwerking is een katalysator voor excellent onderzoek. Met deze stelling als uitgangspunt wil het internationale beleid van het FWO onderzoekers in Vlaanderen, in elke carrièrefase, een uitgebreid aanbod aan instrumenten aanbieden om internationaal contacten te leggen, van gedachten te wisselen en/of samen te werken.

Weliswaar brengt een dergelijk open karakter ook een aantal uitdagingen met zich mee. In de huidige context van geopolitieke machtsverschuivingen komen, o.a. door beïnvloeding en inmenging, niet alleen wetenschappelijke waarden zoals academische vrijheid, wetenschappelijke integriteit en onderzoeksethiek onder druk te staan, maar dreigt ook het gevaar voor ongewenste kennisoverdracht en misbruik van onderzoeksresultaten. Wetenschappelijke kennis en daaruit voortvloeiende toepassingen worden immers meer en meer strategisch ingezet als één van de instrumenten om op het wereldtoneel politiek, economisch en/of militair sterker te staan met mogelijk negatieve gevolgen voor bv. de veiligheid en het innoverend vermogen van Vlaanderen, België en Europa. Bovenstaande aspecten worden doorgaans vervat onder de term ‘Kennisveiligheid’. Dit thema krijgt ook internationaal steeds meer aandacht en wordt binnen Vlaanderen ook actief door het Departement EWI opgevolgd.

Het FWO wenst een sensibiliserende rol op te nemen waarbij het de onderzoekers aanzet om bij elke aanvraag potentiële risico’s in te schatten zonder te raken aan de kern van vrijheid en openheid in onderzoek.

Wat is kennisveiligheid?

Onder mogelijke inbreuken van kennisveiligheid begrijpen we zowel de ongewenste overdracht van kennis en technologie, inmenging, als misbruik van onderzoeksresultaten.

  1. Ongewenste kennisoverdracht: hier kan sprake zijn van een dubbele agenda waarbij bewust wordt samengewerkt om strategisch belangrijke kennis te verwerven om bijvoorbeeld economisch of militair een voordeel uit te slaan door de ontwikkeling van bepaalde technologieën met mogelijk gevaar voor bv. de veiligheid en innovatiekracht van een land/regio. Doorgaans gaat het hier om domeinen waarin het geviseerde land/instelling/onderzoeker in excelleert. Hieronder kan in extreme situaties ook spionage en het schenden van intellectuele eigendomsrechten worden verstaan.
    Naast een grondige risicoanalyse van jouw partnerschappen, is ook een goeie cyberhygiëne van belang om de risico’s van ongewenste kennisoverdracht te minimaliseren. Lees hier enkele voorbeelden van ongewenste kennisoverdracht.
  2. Inmenging (foreign interference): beïnvloeden van onderzoekers, onderzoeksresultaten/-publicaties om bijvoorbeeld enerzijds het eigen beleid of ongeoorloofde zaken te rechtvaardigen, of om anderzijds net bepaalde zaken onbespreekbaar te maken (door o.a. zelfcensuur). Op die manier komen waarden zoals wetenschappelijke integriteit en academische vrijheid in het gedrang. Hieronder kan ook het censureren van bepaalde onderzoekstopics worden verstaan. Lees hier enkele voorbeelden van inmenging.
  3. Misbruik van onderzoeksresultaten: onethisch gebruik van onderzoeksresultaten waarbij bv. mensenrechten worden geschonden, militaire toepassingen worden ontwikkeld of criminele activiteiten worden ondersteund. Lees hier enkele voorbeelden van misbruik van onderzoeksresultaten.

Om te begrijpen waarom kennisveiligheid van belang is, wijzen we je graag op de mogelijke gevolgen indien jouw onderzoek te maken krijgt met één van bovenstaande inbreuken:

  • Verlies van onderzoeksdata;
  • Competitief nadeel in jouw onderzoeksdomein;
  • Verlies van intellectuele eigendomsrechten, patentopportuniteiten en mogelijke inkomsten;
  • Verminderd vertrouwen in jouw onderzoeksdata en -resultaten;
  • Juridische of administratieve gevolgen;
  • Verlies van potentiële toekomstige partnerschappen;
  • Reputatieschade voor jezelf, jouw onderzoeksgroep en/of jouw onderzoeksinstelling;
  • Economisch of competitief nadeel voor Vlaanderen, België en/of Europa.

Kennisveiligheidsbeleid van het FWO

Het FWO-kennisveiligheidsbeleid omvat vier pijlers:

  1. Verantwoorde FWO-partnerschappen

Het FWO voert een grondige risicoanalyse door wanneer het nieuwe partnerschappen in het buitenland afsluit. Bestaande partnerschappen worden nooit stilzwijgend verlengd en worden regelmatig geëvalueerd. De Commissie Bilaterale Onderzoekssamenwerking (CBOS) die samengesteld is uit diverse stakeholders van het Vlaamse onderzoekslandschap staat in voor de risicoanalyse, evaluatie en jaarlijkse opvolging van deze FWO-partnerschappen.

  1. Sensibilisering van de FWO-aanvragers

Om maximaal te sensibiliseren, omvat elk FWO-aanvraagformulier (ex-ante) met een internationale dimensie vanaf 2025 een beknopt kennisveiligheidsgedeelte, genaamd Research Security Appraisal waarbij via self-assessment gepeild wordt naar:

  1. Potentiële kennisveiligheidsrisico’s;
  2. En in het kader hiervan genomen mitigerende maatregelen.

Het FWO is immers van mening dat de aanvrager, onafhankelijk of het een aanvraag betreft voor een mandaat, project, onderzoeksinfrastructuur, netwerk of reiskrediet, het best geplaatst is om in te schatten welke mogelijke risico’s zijn/haar onderzoekssamenwerking met zich meebrengt. Natuurlijk sta je er als onderzoeker niet alleen voor en kan er bij twijfel contact opgenomen worden met de contactpersonen betreffende kennisveiligheid binnen jouw onthaalinstelling.

Vervolgens bekijken de betrokken panelleden tijdens het evaluatieproces het ingevulde kennisveiligheidsgedeelte en hebben ze de mogelijkheid om de finale risicoclassificatie bij te sturen. Dat betekent concreet dat indien het panel van oordeel is dat er een verhoogd kennisveiligheidsrisico is en/of de mitigerende maatregelen die de onderzoeker voorstelt niet voldoende worden geacht, er een voorwaardelijke toekenning volgt, waarbij een goedkeuring inzake kennisveiligheid (cfr. ethische goedkeuring) vanuit de onthaalinstelling nodig is alvorens het onderzoek (of het relevant gedeelte van het onderzoek), kan opgestart worden.

  1. Monitoring en analyse

Ook in de rapportering (intermediair en ex-post) van gefinancierd FWO-onderzoek zal er gepolst worden naar mogelijke inbreuken inzake kennisveiligheid zodat het FWO dit kan monitoren en waar nodig het FWO-kennisveiligheidsbeleid kan bijsturen. Kennisveiligheid wordt systematisch opgevolgd door de Commissie Bilaterale Onderzoekssamenwerking (CBOS).

  1. Cyberveiligheid

Geen kennisveiligheidsbeleid zonder een solide cyber- en informatieveiligheidsbeleid. Het FWO hanteert dan ook een strategie conform de CCB visie (Centrum Cyberveiligheid België). Bovendien behaalde het FWO eind 2023 het ISO 27001-certificaat.

Risicoanalyse

Om potentiële risico’s voor ongewenste kennisoverdracht, inmenging en misbruik van onderzoeksresultaten in te schatten worden er in de tab ‘Research Security Appraisal’ van elk aanvraagformulier enkele vragen gesteld die zich toespitsen op de volgende vier aspecten:

  1. Het topic van jouw projectvoorstel;
  2. Het (de) land(en) dat (die) op één of andere manier betrokken is (zijn) bij jouw aanvraag, al dan niet via jouw samenwerkingspartner(s) en;
  3. De betrokken buitenlandse instelling(en)
  4. Jouw samenwerkingspartner(s) zelf.

Deze factoren staan niet los van elkaar, en dienen bij het analyseren van risico’s als één geheel te worden bekeken. Nadat de vragen beantwoord werden, wordt er automatisch een finale risicoclassificatie voorgesteld: geen risico, matig risico of hoog risico. Bij de laatste categorie, hoog risico, volgt er een voorwaardelijke toekenning, waarbij een goedkeuring inzake kennisveiligheid (cfr. ethische goedkeuring) vanuit de onthaalinstelling nodig is alvorens het onderzoek (of het relevant gedeelte van het onderzoek), kan opgestart worden. In dat opzicht is het dan ook belangrijk om bij een hoog risico classificatie reeds tijdig (bij voorkeur voor indiening) advies in te winnen bij de contactpersonen betreffende kennisveiligheid binnen jouw onthaalinstelling.

Timing: In 2024 wordt dit beleid getest en geëvalueerd gedurende de oproep voor bilaterale onderzoeksprojecten met China, alvorens FWO-breed te worden geïmplementeerd vanaf 2025.

Mitigerende maatregelen

Nadat je de risicoanalyse hebt doorgevoerd, kom je mogelijk tot de conclusie dat er wel enige kennisveiligheidsrisico’s verbonden zijn aan jouw onderzoeksvoorstel. Je stelt je daarbij onmiddellijk de vraag of jouw onderzoeksaanvraag hierdoor in gedrang komt. Dat hoeft zeker niet het geval te zijn. Het FWO wil vooral dat je je bewust bent van de mogelijke risico’s die jouw onderzoeksaanvraag met zich meebrengt en daar ook naar handelt. We stellen dan ook graag wat mitigerende maatregelen voor zodat je alsnog op een verantwoorde manier jouw onderzoek en samenwerking kan laten doorgaan. Indien uit de risicoanalyse blijkt dat uw onderzoeksvoorstel een goedkeuring inzake kennisveiligheid nodig heeft, neem dan onmiddellijk contact op met de desbetreffende diensten binnen jouw onthaalinstelling. Wacht daarmee niet tot aan de deadline.

In gevallen waarin de risico’s bijzonder groot zijn, bijvoorbeeld een gevoelig onderzoekstopic in samenwerking met een instelling die nauw verbonden is met de overheid in een land dat gekend staat om de mensenrechten met de voeten te treden, kan het betrokken FWO-evaluatiepanel, ondanks de opgegeven mitigerende maatregelen, alsnog beslissen dat een goedkeuring inzake kennisveiligheid nodig is van de desbetreffende diensten binnen jouw onthaalinstelling. Ook heeft het FWO enkele bindende beperkingen inzake internationale samenwerking die je hier kan consulteren.

Niet exhaustieve lijst van good practices en mitigerende maatregelen:

  • Transparantie: Wees steeds transparant over jouw onderzoeksrelaties, en dit naar zowel het FWO als jouw onthaalinstelling toe. Indien er wijzigingen zijn in jouw samenwerkingspartners, laat dat dan steeds weten.
  • Partnership agreement: Zodra je binnen jouw project partnerschappen aangaat, is een samenwerkingsovereenkomst (partnership agreement) Deze partnership agreement dient 9 maand na start van het project ondertekend te zijn. Weliswaar is het bij risicovolle projecten (inzake kennisveiligheid) aangewezen om de inhoud van dit akkoord reeds op voorhand door te spreken en af te sluiten. Bepaal samen met jouw partner(s) de potentiële waarde van de te verwachten onderzoeksresultaten en wat er moet gebeuren om deze te beschermen. Welke types IP kan het project genereren en hoe kunnen jullie daar op anticiperen? Verzeker je ervan dat alle samenwerkingspartners op voorhand akkoord zijn hoe de IP zal geregeld worden. Hou hierbij rekening dat het beleid, de wetgeving en de handhaving hiervan kunnen verschillen naargelang het land en de instelling. Indien relevant, neem contact op met de Technology Transfer Offices (TTO) van jouw onthaalinstelling.
    Niet enkel de intellectuele eigendomsrechten horen in dergelijke partnership agreements thuis, maar ook de details over hoe en wanneer welke onderzoeksstappen genomen zullen worden, inclusief hoe de data en details van het onderzoek zullen gedeeld worden (via publicaties, op conferenties, via onderwijs, op sociale media en persoonlijke communicatie). Denk daarbij aan de geldende GDPR-wetgeving. Werk samen met je partner(s) een data management plan uit.
    Wees steeds open met jouw partner(s) en bespreek ook de veiligheidsaspecten van jullie onderzoek. Kan elke partner zich vinden in de (potentiële) toepassingen van de onderzoeksresultaten? Leg dat ook vast in de samenwerkingsovereenkomst.
  • Toegangscontrole: Zorg ervoor dat je onderzoek, data en IP-rechten voldoende beschermd zijn, zowel fysiek als online. Geef enkel toegang tot jouw onderzoek, zowel fysiek als online, aan diegenen die dat echt nodig hebben. Zorg voor een goede cyberveiligheid, ook wanneer je reist. Doe daarbij ook beroep op de expertise die in jouw onthaalinstelling aanwezig is.
  • Maatregelen bij internationale reizen: Wellicht zal je in het kader van jouw project ook reizen. Hou er rekening mee dat je extra aandachtig zal moeten zijn indien je reist in het kader van onderzoek dat kennisveiligheidsrisico’s met zich meebrengt. Je zal jezelf namelijk in een andere context bevinden waar de waarden, normen alsook de wettelijke bescherming anders liggen dan je in België gewoon bent. Kwaadwillige actoren kunnen deze realiteit in hun voordeel gebruiken en zullen dat ook doen. Bereid je goed voor op dergelijke reis en lees de nodige reisadviezen over het desbetreffende land. Ook een goede cyberhygiëne is cruciaal bij het afreizen naar het buitenland. Meer info kan je ook vinden in deze brochure van de Staatsveiligheid.
  • Cybersecurity: De aard van jouw samenwerkingen, inclusief hoe je gegevens en onderzoeksdata online gebruikt en deelt, vereist een op maat gemaakte aanpak van cyberbeveiliging in overeenstemming met het beveiligingsbeleid van jouw onthaalinstelling.
  • Veilig bezoekers uitnodigen of internationale onderzoekers in dienst nemen: Ook bij het aanwerven van personeel of het kortstondig ontvangen van bezoekers op projecten, dient er aandacht te zijn voor de kennisveiligheidsaspecten. Het is raadzaam om bij jouw onthaalinstelling na te gaan of er een bezoekersprotocol is voor buitenlandse bezoekers in het algemeen en die vanuit landen met een verhoogd risico in het bijzonder. Ook bij aanwervingen ga je best te rade bij het HR-departement van jouw onthaalinstelling die best geplaatst is om samen met jou te bekijken of bepaalde functies en profielen extra screening nodig hebben.

Institutionele beperkingen wetenschappelijke samenwerking in FWO-financieringskanalen

Meer informatie over de bindende institutionele beperkingen inzake wetenschappelijke samenwerking die momenteel van kracht zijn in de FWO-financieringskanalen kan je hier kan consulteren.